Η Άνδρος είναι το βορειότερο νησί των Κυκλάδων, το δεύτερο σε μέγεθος μετά τη Νάξο.
Έχει έκταση 380 τ.χλμ. Και απέχει 6 ναυτικά μίλια από την Εύβοια (στενό Καφηρέα ή Καβο ντ’ Όρο) και λιγότερο από ένα ναυτικό μίλι από τη Τήνο.
Το νησί έχει μήκος περίπου 40 χλμ., πλάτος 17 χλμ. και απέχει 36 περίπου ναυτικά μίλια από τη Ραφήνα, με την οποία συνδέεται ακτοπλοϊκώς. Η ακτογραμμή της Άνδρου είναι βραχώδης, με συνολικό μήκος περίπου 176 χλμ.
Κατά τον Ανδρέα Εμπειρίκο, η Άνδρος είναι:
«Η νήσος η έκπαγλος, η βασιλίς του Αιγαίου (…) η ωραιοτέρα όλων του κόσμου!»
Άνδρος: η πορεία από τον μύθο στην ιστορία
Δύο είναι οι μυθολογικές αφηγήσεις σχετικά με την ονομασία της Άνδρου.
Η πρώτη έχει να κάνει με τους θεούς. Από την ένωση του Απόλλωνα με τη Ροιώ, γεννήθηκε ο Άνιος, τον οποίο ο Απόλλωνας έκανε βασιλιά της Δήλου. Ο Άνιος απέκτησε τρεις κόρες και δυο γιους: τον Άνδρο και τον Μύκονο, που βασίλεψαν στα δυο νησιά στα οποία έδωσαν και τα ονόματά τους.
Άλλος μύθος λέει πως το όνομα προέρχεται από το στρατηγό Άνδρο, που ήρθε από την Κρήτη κατά τα τη μινωική περίοδο.
Άλλες ονομασίες της Άνδρου, με αρχαία προέλευση είναι:
- Υδρούσσα: με άφθονα νερά
- Επαγρίς
- Νωναγρία: υγρό πεδίο
- Λασία: με πλούσια βλάστηση
- Γαύρος
Προϊστορία και πρώιμη αρχαιότητα στην Άνδρο
Πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Πελασγοί, έπειτα ήρθαν οι Κάρες, αργότερα οι Φοίνικες και οι Κρήτες και τέλος οι Ίωνες.
Την εποχή του χαλκού, γνώρισαν ιδιαίτερη ακμή οι οικισμοί Μικρογιάλι, Πλάκα και Στρόφιλας, που θεωρείται ο μεγαλύτερος σωζόμενος οικισμός της Νεολιθικής Εποχής του Αιγαίου!
Οι οικισμοί της Ζαγοράς και της Υψηλής γνωρίζουν μεγάλη ακμή στα χρόνια 900-700 π.Χ., όπως μαρτυρούν τα ίχνη του οικισμού που αποκαλύφθηκαν στη Ζαγορά (κοντά στον Ζαγανιάρι).
Κλασσική εποχή και Βυζάντιο
Την κλασσική εποχή, πρωτεύουσα της Άνδρου ήταν η Παλαιόπολη.
Η ευημερία της περιόδου αυτής φαίνεται από την πλούσια νομισματοκοπία και από το εντυπωσιακό άγαλμα «ο Ερμής της Άνδρου», αντίγραφο ελληνιστικών χρόνων του οποίου βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Χώρα.
Τον 7ο αιώνα π.Χ. οι Άνδρειοι, μαζί με τους Χαλκιδείς, ιδρύουν στη Χαλκιδική τέσσερις πόλεις-αποικίες: την Άκανθο, την Άργιλο, τη Σάνη και την ονομαστή Στάγειρα, πατρίδα του φιλοσόφου Αριστοτέλους.
Ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία της ελληνιστικής περιόδου είναι ο πύργος του Αγίου Πέτρου, χτισμένος σε κυλινδρικό σχήμα.
Ο Διόνυσος ήταν ο κατ’ εξοχήν θεός λατρείας των κατοίκων. Αργότερα, στους ρωμαϊκούς χρόνους, επικράτησε η λατρεία της Ίσιδος, σύμφωνα με επιγραφικό μνημείο που ήταν μέχρι το 1987 εντοιχισμένο στο σπίτι του Ιωάννη Λουκρέζη στην Παλαιόπολη (τώρα βρίσκεται στο Μουσείο Παλαιόπολης).
Στους βυζαντινούς χρόνους, η ανάπτυξη της μεταξουργίας την εποχή της αυτοκρατορίας των Κομνηνών (12ος αιώνας) μετέτρεψε την Άνδρο σε κέντρο εξαγωγών μεταξωτών και αραχνοΰφαντων υφασμάτων στη Δύση.
Η Άνδρος υπομένει Ενετούς, Τούρκους, Ρώσους
Με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους, η Άνδρος έπεσε στον κλήρο των Ενετών. Το 1207 παραχωρήθηκε στον Μαρίνο Δάνδολο, συγγενή του δόγη της Βενετίας και παρέμεινε στην κυριαρχία των Ενετών έως το 1566.
Για να προστατέψει το νησί από τους πειρατές, ο Μαρίνος Δάνδολος χτίζει πύργους και κάστρα. Έτσι, έκτισε πρώτα το «Κάτω Κάστρο» (“Castel a basso”) της σημερινής Χώρας. Η ονομασία «Ρίβα» επιβίωσε από εκείνη την εποχή ,μια κι εκεί ήταν η κύρια αποβάθρα της Χώρας. Η δεύτερη μεσαιωνική οχύρωση θεωρείται μεγαλύτερη και ισχυρότερη. Ήταν το «Επάνω Κάστρο» (“Castel del alto”).
Μικρότερα κάστρα και οχυρώσεις υπάρχουν διάσπαρτα στο νησί. Ανάμεσα σ’ αυτά, ο «Πύργος του Μακροτάνταλου», το «Βρυόκαστρο» στο Βαρίδι και το «Καστελλάκι» στις Γίδες.
Στην περίοδο της Ενετοκρατίας ανήκει και ο εποικισμός των Αλβανών, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στο βόρειο τμήμα της Άνδρου.
Ενετικός πίνακας του 1470 αναφέρει πως η Άνδρος κατοικείται από 2.000 ανθρώπους.
Το 1566 οι Οθωμανοί κατέλαβαν το νησί. Στο διάστημα της οθωμανικής κυριαρχίας, η Άνδρος έχαιρε προνομιακής μεταχείρισης, πράγμα που της εξασφάλισε μια σχετική οικονομική ευμάρεια. Την ίδια περίοδο παρατηρείται αλματώδης ανάπτυξη της ναυτιλίας.
Στη δεκαετία του 1770, η Άνδρος περνά στα χέρια των Ρώσων. Το 1790 ο Λάμπρος Κατσώνης συγκρούστηκε με τον τουρκικό στόλο, στη ναυμαχία της Άνδρου, αλλά ηττήθηκε χάνοντας τα περισσότερα πλοία του.
Η οικονομία του τόπου εξακολουθούσε να είναι αγροτική. Οι κοτζαμπάσηδες του Επάνω Κάστρου (Κόρθι) ήταν εύποροι γαιοκτήμονες προεστοί. Στο Κάτω Κάστρο, όμως, είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα τάξη ναυτικών, οι λεγόμενοι «γεμιτζήδες».
Το 1813 η Άνδρος είχε 40 καράβια και 400, περίπου, ναυτικούς.
Απελευθέρωση και σύγχρονη ιστορία
Στις 10 Μαΐου 1821, ο Θεόφιλος Καΐρης, ένας από τους πρωτοπόρους του νεοελληνικού διαφωτισμού, ύψωσε το λάβαρο της Επανάστασης. Έτσι, ξεκινά η νεότερη ιστορία, που η Άνδρος φτάνει στον κολοφώνα της οικονομικής της ευημερίας, κυρίως χάρις στην ισχυρή ναυτιλία της και στη διορατικότητα των πλοιοκτητών της, που επένδυσαν έγκαιρα στην ατμοκίνητη ναυτιλία.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Ανδριώτης Δημήτρης Μωραΐτης εγκαινίασε τη γραμμή Ελλάδας – Βορείου Αμερικής στις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ το 1939 η Άνδρος ήταν δεύτερη, μετά τον Πειραιά, σε αριθμό νηολόγησης πλοίων.
Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι προκάλεσαν σοβαρές απώλειες σε ζωές και καράβια, ενώ η Χώρα το 1944 βομβαρδίστηκε πολλές φορές.
Η φύσις και το περιβάλλον της Άνδρου
Η Άνδρος είναι μια μικρογραφία της Ελλάδας: έχει ψηλά βουνά, πολλές χαράδρες, μικρά ποτάμια, κοιλάδες φυτεμένες με αμπέλια, τρεχούμενα νερά, κυπαρίσσια, βελανιδιές, οπωροφόρα δέντρα, ελιές, ιαματικές πηγές.
Το νησί έχει πλούσιες γεωγραφικές αντιθέσεις και συνδυάζει το ξερό κυκλαδίτικο τοπίο με την πλούσια βλάστηση και τα άφθονα νερά.
Το κλίμα της Άνδρου είναι σχεδόν ήπιο, με τον αέρα να είναι το κυρίαρχο στοιχείο σχεδόν όλες τις εποχές του χρόνου. Ο αέρας είναι, εκτός από τη θάλασσα, ένα δυνατό στοιχείο του νησιού, που έχει το υψηλότερο ετήσιο ύψος βροχόπτωσης στις Κυκλάδες, με αποτέλεσμα να είναι πλούσιο σε επιφανειακά και υπόγεια ύδατα.
Οι μεγαλύτερες θερμοκρασίες στο νησί παρουσιάζονται στις περιόδους που δεν πνέουν μελτέμια. Τα μελτέμια πνέουν κυρίως από βορειοδυτικές και βόρειες διευθύνσεις, αποδυναμωμένα φτάνουν στις δυτικές ακτές (Μπατσί – Γαύριο). Ξεκινούν από τον Μάιο, με μικρή ένταση και διάρκεια, πνέουν εντονότερα τον Αύγουστο και εξασθενούν τον Οκτώβριο.
Κυριότερα όρη της Άνδρου:
- Κουβάρα, με υψηλότερη κορυφή το Πέταλο (996 μ.)
- Γερακώνας (736 μ.)
- Άγιοι Σαράντα (715 μ.)
- Ράχη (681 μ.)
Η Άνδρος ως Υδρούσσα
Το νησί, ειδικά κατά τους χειμερινούς μήνες, κατακλύζεται από μεγάλο αριθμό χειμάρρων και ρεμάτων.
Οι σημαντικότεροι είναι ο Άχλας, που πηγάζει από το Πέταλο και εκβάλλει στην παραλία Άχλα, ο Αρνιπόταμος, που εκβάλλει στον όρμο της Λεύκας και ο Μεγάλος Ποταμός των Λειβαδίων, που εκβάλει στο Παραπόρτι. Σημαντικά ρέματα είναι τα Διποτάματα, των Λουριών.
Η Άνδρος φημίζεται για τις πολυάριθμες πηγές.
Η μεγαλύτερη είναι το Ζένιο στο Πέταλο. Μέρος των υδάτων αυτής της πηγής διακλαδίζεται προς την Παλαιόπολη, τον Πιτροφό, τις Μαίνητες, τα Λάμυρα και φτάνει μέχρι τα Γυάλια.
Άλλες πηγές είναι η Κρύα Βρύση, στη βόρεια πλευρά του Πετάλου, η πηγή Σπανού, η πηγή Κουμούλου, στις Μαίνητες. Ιαματική πηγή είναι η Σάριζα στ’ Αποίκια, με νερό επιτραπέζιο, εύγευστο, ελαφρύ, που μοιάζει με τα γνωστά νερά του Evian.
Η ακτογραμμή της Άνδρου είναι γενικά βραχώδης, εκτός από τον βαθύ κόλπο του Γαυρίου. Σπουδαιότερα ακρωτήρια είναι ο Καμπανός στο βόρειο άκρο του νησιού, το Αρτεμίδι, η Γριά, ο Ακαμάτης, ο Κάτω Κόσμος, το Στενό, ο Άγιος Σώστης και Περιστέρι στα δυτικά παράλια.
Η Άνδρος ως Επαγρίς
Στην Άνδρο, βρίσκουν καταφύγιο και τροφή πολλά είδη πουλιών: κουκουβάγιες, αηδόνια, πέρδικες, μπεκάτσες, τρυγόνια, καρδερίνες. Επίσης, σπάνια αρπακτικά, όπως φιδαετός, ο πετρίτης και ο μαυροπετρίτης (ένα σκουρόχρωμο, μεσαίου μεγέθους γεράκι, με μακριές φτερούγες, που είναι από τα πλέον απειλούμενα είδη στην Ευρώπη, αφού ο μισός πληθυσμός τους παγκοσμίως ζει στο Αιγαίο).
O μαυροπετρίτης έρχεται και αναπαράγεται στην Άνδρο και έπειτα αποδημεί για να ξεχειμωνιάσει στη μακρινή Μαδαγασκάρη.
Στην πυκνή βλάστηση του νησιού βρίσκουν καταφύγιο και πολλά μικρά ζώα: νυφίτσες, ασβοί, αγριοκούνελα, σκαντζόχοιροι, λαγοί, αλλά και φίδια, όπως ο Έφιος, η Φουρνοφάισσα (νερόφιδο), η Δεντρογαλιά, η Οχιά (το μόνο δηλητηριώδες). Επίσης ευδοκιμούν νεροχελώνες, σαμιαμίδια, βάτραχοι και φουρνοί (φρίνοι).
Η Άνδρος ως Λασία
Στην Άνδρο αφθονούν δένδρα, όπως πλατάνια, ιτιές, λεύκες, κουμαριές, βελανιδιές, κουκουναριές, σφένδαμnοι και ανάμεσά τους σχίνα, ντουράφες (πικροδάφνες), συκιές, μουριές, λιόδεντρα, καλάμια, μερόλιες (λυγαριές), σπάρτα, δάφνες, φρύγανα.
Την άνοιξη, τα αγριολούλουδα συνθέτουν ένα απίστευτης ομορφιάς χαλί από χρώματα. Ανεμώνες, ορχιδέες, καμπανούλες, ίριδες φυτρώνουν παντού. Τα αρώματα από τους κήπους και τους μπαξέδες μπερδεύονται με το θυμάρι, τη ρίγανη και δημιουργούν μία μεθυστική ατμόσφαιρα.